Priredio: Nijaz SALKIĆ

Uvod

Historija me jako zanimala još iz doba moga odrastanja i djetinjstva. Posebno zanimanje pokazujem za islamsku povijest od ranog početka, pa kroz srednji vijek i sve do današnjih dana.

Cijela sadašnja situacija muslimana je u direktnoj vezi sa nastankom i funkcionisanjem islamske države i civilizacije. U nekoliko nastavaka, uz Allahovu pomoć ću podastrijeti osnivanje i trajanje dinastija Emevija i Abbasija iz knjige »Istorija islama«, od Besima Korkuta, izdane u Sarajevu 1935. godine.

Drugi otsjek

BORBE BALKANSKIH NARODA I RUSIJE PROTIV TURSKE

BALKANSKI RATOVI

Nutarnji nemiri u Turskoj i rat Italije s Turskom u Tripolisu 1329-1330 (1911-12), u kojem Turska izgubi Tripolis, potaknu balkanske države da objave rat Turskoj 1330 (oktobar 1912). U prvom balkanskom ratu Saveznici pobijede Tursku i rat se završi mirom u Londonu 1331 (1913), po kojem ustupi Turska saveznicima sav svoj teritorij zapadno od linije Enos-Midija, sa izuzetkom Albanije.

Kada Bugari mučki napadnu Srbiju planu drugi balkanski rat 1331 (1913), u kojem Srbij pobijede Bugare na Bregalnici, a rat na Bugarsku navale Grci, Turci i Rumuni. Turska u ovom ratu na štetu Bugara dobiju Istočnu Trakiju sa Edrenom.

SVJETSKI RAT I TURSKA

U Svjetskom ratu 1332-1336 (1914-1918) Turska pristupi Centralnim silama. Centralne sile budu pobijeđene od Antante, te Turskoj bude nametnut mir u Sevru, kojeg ona ne htjedne ratifikovati, jer je bio sveo Tursku samo na Carigrad i Anadoliju. Engleska potaknu Grke da navale na Turke i prisile ih da prime odredbe sevrskog mira.

Ratne operacije, koje je poduzela Grčka protiv Turske 1339 (početkom 1921), bile su povoljne po Grčku, jer su bili prodrli u Malu Aziju sve do rijeke Sakarije. Međutim novoosnovana narodna stranka u Turskoj pod voćstvom Mustafa Kemal paše ustrojila je zasebnu vladu u Ankari i otvorila ustavotvornu skupštinu 1338 (1920), koja je donijela demokratski ustav Turskoj 1339 (1921).

Napredovanje Grka prema Ankari zaustaviše trupe Kemal paše sa očajničkom odlučnošću na rijeci Sakariji, a odmah poslije ove pobjede situacija se promijeni u korist Turske. Kada Turci pribaviše ratni materijal od Rusije i Antante, pređoše u ofenzivu 1341 (1922) i za nepun mjesec dana poslije početka ofenzive razbiše grčku vojsku, a velikim dijelom i zarobiše. Poslije toga u Maloj Aziji ne osta ni grčke vojske, a gotovo ni Grka. Mirom u Lozani 1341 (1923) bijahu konačno uređene prilike sa Turskom. Po ovom miru ostala je Turskoj: Mala Azija sa Smirnom, istočna Trakija do Marice sa Edrenom i ostrva Imros i Tenedos.

Izvan granica nove Turske ostale su: Arabija, koja je postala samostalna (Hidžaz i Nedžd), Palestina i Irak postadoše nezavisne pod engleskim protektoratom, a Sirija pod Francuskim.

PROGLAŠENJE REPUBLIKE I UKIDANJE HILAFETA

Kada turski nacionalisti sa Mustafa Kemal pašom na čelu obrazuju nezavisno od Carigrada posebnu vladu u Ankari, otvore Ustavotvornu skupštinu i proglase ustav, sultan Muhamed VI 1336-1341 (1918-1922), ne mogući se pomiriti s tim demokratskim sistemom, pokuša da državnim udarom uspostavi tradicionalnu osmanlijsku autokratiju. Državni udar ne uspje te sultan bi svrgnut 9. rebiul-evvela 1341 ( 30. oktobra 1922), ukinuto sultansko dostojanstvo i uvedeno republikansko uređenje. Osmanovoj dinastiji bijaše ostala samo čast halife, koju je čast obnašao Abdul-Medžid II 1341-1342 (1922-1924). Turci ukinu i hilafet 26. redžepa 1342 (3. marta 1924), a zadnji halifa i njegova dinastija budu pregnati iz Turske.

Koncem sedmog (trinaestog) stoljeća bijaše veliki prostor na kome življahu muslimani podijeljen na mnogo manjih država. Provala Tatara u istočni dio islamskih krajeva ne samo što donese političku i kulturnu propast tim krajevima, nego unese zabunu u čitav islamski svijet. Upravo kad su mnogi islamski narodi bili iscrpljeni, radi međusobnih borbi, krstaških ratova i provale Tatara, javljaju se Turci. Oni u Maloj Aziji osnivaju svoju državu i za nekoliko decenija osvajaju većinu vizantijskih gradova i prebacuju se na evropsko tlo. Nakon osvojenja Balkana pada u osmanlijske ruke i tvrdi Carigrad, a rastrojena Vizantija posve propade. Poslije pada Carigrada bijaše Turska najsilnija islamska država tog doba. Prvi turski sultani širiše svoju državu prema zapadu, ali kada sjede na tursko prijestolje Selim I., okrenu se prema istoku, nastojeći da politički ujedini muslimane. On pobjeđuje šiije u Perziji, osvaja Siriju i Egipat i preuzima hilafet, a time i voćstvo u čitavom islamskom svijetu. Njegova je namjera bila da poslije političkog ujedinjenja muslimana zavede zvanično arapski jezik i da ujedini sekte i mezhebe. Za njegova nasljednika Sulejmana I. bijaše Turska na vrhuncu svoje moći. Od Beča pa do Jemena i po sjevernoj Africi lepršaše se svuda turska zastava.

Evropske kršćanske države nijesu mogle gledati da nekadanjim njihovim pokrajinama vladaju Turci, muslimani, i zato nastojahu da ih istisnu iz Evrope. Neprestani ratovi onemogućiše Turke, da se svojski posvete sređivanju i unapređenju nutarnjih prilika u državi. Kada se turska privilegisana vojska janičara osili, a vrhovi države odadoše raskoši i užitcima, poče Turska gubiti komad po komad svojih pokrajina u Evropi, jer se sa zastarjelim vojnim i financijskim uređenjem nije mogla oduprijeti osvajačkim težnjama evropskih sila, niti ugušiti bune svojih kršćanskih podanika. Ovako smanjenu i iscrpljenu Tursku državu zateče Svjetski rat, koji je gotovo htjede i uništiti.

Međutim novoosnovana narodna stranka u Turskoj preuze vlast u državi. Sultan bude svrgnut, a naskoro dokinut i hilafet, i uvedeno republikansko uređenje. Nato nova uprava provede u državi reforme u svim pravcima.

DANAŠNJA RASPROSTRANJENOST ISLAMA

Nije prošlo ni puno stoljeće po smrti Muhammedovoj a.s., a već je islamska država bila silno raširila svoje granice. Iz Arabije, kolijevke Islama, pregaaziše prvi muslimani Perziju i viizantijske pokrajine Siriju, Palestinu i Egipat. Kada osvojiše Perziju, slavne islamske vojskovođe osvajahu dalje prema istoku i za kratko vrijeme dopriješe do Pendžaba i kirgizskih stepa.Neprohodne krajeve sjeverne Afrike zauzeše muslimani sa puno požrtvovnosti, da domalo iza toga osvoje Zapadno-gotsku kraljevinu Španiju.

Širenjem islamske države povećavao se je i broj muslimana, jer su starodjedioci u osvojenim krajevima svojevoljno primali Islam diveći se pravednosti, napretku i redu kojeg muslimani zavedoše u osvojenim krajevima. Neke pokrajine kao Sirija, Palestina, Egipat i sjeverna Afrika primiše pored Islama i arapski jezik, a zaboraviše svoj materinji.

Po Afganistanu i Indiji poče se širiti Islam kada te krajeve osvojiše Gaznevije 366-582 (976-1186), koji vladahu Afganistanom i Pendžabom, i Gurije 543-612 (1148-1215), koji naslijediše Gaznevije. Poslije Gurija vladahu Indijom delhijski sultani 602-962 (1206-1554), a iza njih Veliki Moguli, potomci Timurlenkovi 932-1275 (1525-1857). Za vladanja ovih islamskih dinastija raširi se Islam gotovo po čitavoj Indiji.

Kada su muslimani osvojili Turkestan došli su do granica Kine. Zna se da je kineski car poslao jedanput svoga poslanika umejevićkom halifi Hišamu. Za vladanja abasovićkog halife El-Mensura zatražio je tadanji kineski car pomoć protiv buntovnika u svojoj državi. El-Mensur je poslao vojsku, koja je umirila buntovnike, ali je ova muslimanska vojska tamo ostala. Ovo bijahu prvi muslimani koji su se tamo naselili. Radi trgovine, koja je bila vrlo živa između islamske države i Kine, nastaniše se mnogi muslimani trgovci po kineskim gradovima. Kada kasnije Tatari provališe u islamsku državu, iseliše se mnogi trgovci i zanatlije u Kinu, te se tokom vremena raširi Islam po većini kineskih pokrajina.

Islam se je preko muslimanskih trgovaca raširio po Rusiji, naročito u donjem toku rijeke Volge (Bulgarija). Ali se definitivno raširi Islam po južnoj Rusiji, kada te krajeve osvojiše Tatari (Zlatna horda), koji poslije dragovoljno primiše Islam. Muslimanski trgovci su doprli čak do u Sibir, gdje i sada ima dosta muslimana.

Po Malajskom arhipelagu počeo se je Islam širiti još u prvom stoljeću po Hidžri, jer su trgovci iz Ummana i Bahrejna još tada raširili Islam po otoku Sumatri. U kasnijim stoljećima raširiše trgovci Arapi i Indijci Islam po otoku Javi, odakle se raširi i po ostalim Sundajskim ostrvima Borneu i Celebesu.

Muslimani iz Egipta, Sudana i sjeverne Afrike raširiše Islam po Sahari i centralnoj Africi. U ovim se je krajevima Islam raširio najviše preko derviških redova Kadirija, Tidžanija i Senusija. Po južnoj Africi raširili su Islam muslimani iz Jemena i Bahrejna. Kada su Turci osnovali svoju državu raširi se Islam po Maloj Aziji i istočnoj Evropi.

Muslimani nijesu nikada u osvojenim krajevima silili svoje podanike drugih vjera da primaju Islam, jer je to muslimanima i sama vjera zabranila. Da nije bilo prisilnog poislamljivanja u pokrajinama koje su muslimani osvojili, najbolji je dokaz to, što se je Islam raširio i u onim mjestima, gdje nije nikada dopirala vlast islamske države. Tatari osvojiše istočni dio islamske države i kao osvajači i vlastodršci primiše Islam. Narodi drugih vjera, kad bi došli u dodir sa muslimanima, dragovoljno primahu Islam, uviđajući da je to jedina prava vjera u Božije jedinstvo, vjera zdravog razuma, pravde, iskrenosti, ćudoreda, čistoće i sreće i na ovom i na onom svijetu.

Današnja brojčana rasprostranjenost muslimana je ova:

Evropa: 10,458,000

Azija: 306,000,000

Afrika: 86,110,000

Amerika i Australija: 2,190,000

Svega muslimana na svijetu: 404,758,000

DANAŠNJE ISLAMSKE SEKTE I NJIHOVA TERITORIJALNA RASPROSTRANJENOST

Muslimani se dijeli, uglavnom, na sunnije i šiije. Muslimani, koji se u vjerovanju i poslovanju upravljaju prema odredbama Kur'ana, riječima i dijelima Božijeg poslanika Muhammeda a.s., te prema radu i rješenjima prvih muslimana, zovu se sunnije(Ehlus-sunne vel-džemaa). Velika većina muslimana su sunnije (85%). Šiije su oni muslimani koji smatraju da je poslije smrti Muhammedove a.s. trebao da postane imamom (halifom) Ali ibnu Ebi Talib, za kojim je bila udata Muhammedova a.s. kći Fatima, a iza Alije njegovi potomci. Iako su prije Alije, po slobodnoj odluci tadanjih muslimana, bili izabrani za halifu Ebu Bekr, Omer i Osman, a poslije smrti Alijine preuzeli hilafet Umejevići, pa Abasovići, šiije su imali svoje određene imame od potomaka Alijinih. Oni smatraju da su ti njihovi imami bili nepogrešivi. Šiije, koji u prvi mah bijahu politička stranka, pretvoriše se kasnije u posebnu islamsku sektu. Tokom stoljeća razdijeliše se u mnogo grupa od kojih se neke udaljiše od pravog islamskog učenja (gullatuš-šia), pa ih sunnije ne priznaju muslimanima. Šiijstvo je sada rasprostranjeno u onim krajevima gdje ima Perzijanaca (Kraljevina Iran, Prednja Indija, Afganistan i Kavkaz). U Jemenu je rasprostranjena šiijska potsekta Zejdija.

Tokom vremena nicale su među muslimanima razne sekte, ali ih je poslije nestalo. U XIII (XIX) vijeku javljaju se Vehabije, Ahmedije (Kadijanije), Babije i Behaije. Vehabije, čiji je pokret nikao u Hidžazu i Nedždu, nijesu se udaljile od sunnijstva, nego su sa svojim pokretom htjeli da očiste Islam od novotarija koje su se u njeg uvukle. Ahmedijski pokret se je javio u Indiji, a ističu se naročito svojom jakom propagandom u Evropi i Americi. Ahmedije dolaze u sukob sa temeljnim učenjem Islama, jer tvrde da je osnivač ovoga pokreta Gulam Ahmed Kadijani dobivao objavu od Boga. Babije i Behaije dolaze u svome krivom naučavanju u sukob sa svima ustanovama Islama, jer su uzeli mnoge stvari iz drugih vjera. Imaju nešto pristaša u Perziji, Siriji i Americi.

Muslimani, sunnije slijede u načinu vršenja vjerskih obreda i u sudovanju pravna riješenja četvorice največih islamskih pravnika (imama): Ebu Hanife, Šafiije, Malika i Hanbela. Spomenuti su imami stvorili posebne pravne škole (mezhebe), a njihove pristalice se prema njihovim imenima zovu: hanefije, šafiije, malikije i hanbelije.

Na velikom prostoru gdje žive muslimani rasprostranjeni su pomenuti mezhebi ovako: najviše ima hanefija, a nalaze se u Evropi, Maloj Aziji, Siriji, Afganistanu, Turkestanu, Rusiji, Kini i Indiji. Šafiija ima najviše u donjem dijelu Egipta, Palestini, Kurdistanu, Hidžazu, Asiru, Jemenu, Hadramentu, Malajskom arhipelagu, Siamu, Cejlonu i Indo-Kini, dok Malikija ima najviše u Tripolisu, Tunisu, Alžiru, Maroku, gornjem dijelu Egipta, Sudanu, Bahrejnu i Kuvejtu. Hanbelija ima samo u Nedždu. Šiije imaju svoj posebni mezheb.

MUSLIMANI U ISLAMSKIM I NEISLAMSKIM DRŽAVAMA

Slobodne i samostalne islamske države su:

1 Republika Turska, 2 Kraljevina Iran, 3 Kraljevina Afganistan, 4 Kraljevina Irak, 5 Arapska Kraljevina Saudijja, 6 Kraljevina Jemen, 7 Kraljevina Egipat.

Pod engleskom su upravom ove pokrajine u kojima žive i muslimani:

Englesko-egipatski Sudan, Engleska istočna Afrika (Uganda, Kenija, Tanganika), Južno-afrička unija (Transval, Oranje, Rodezija sa Bečuanom, Ašanti), Engleska jugozapadna Afrika, Gambija, Njasa, Zanzibar, Nigerija, Kipar, Palestina (Palestina i Sirija su pod protektoratom Društva naroda, čiji mandat nad Palestinom vrši Engleska, a nad Sirijom Francuska), Hadramevt, Umman, Bahrejn, Engleska krunska kolonija Indija sa Beludžistanom, Birmanijom, Cejlonom i ostrvima u Indijskom oceanu, jedan dio ostrva Malake i sjevero-istočni dio Bornea.

Pod francuskom su upravom:

Alžir, Tunis, Maroko, Sahara, oblasti oko Čad jezera, Kamerun, Gvineja, Senegambija, Senegal, Kongo francuski, Nigerija francuska, Togo i Dahome, Madagaskar, francuski Sudan (Sirija), francuska Indo-Kina (Tonkin, Anam, Kočinkina, Kambodža).

Pod talijanskom su upravom:

Tripolis, Libija (Barka, Fezan), Somalija, Eritreja i Rodos.

Pod holandskom su upravom:

Sumatra, Java, Borneo (veći dio), Celebes, Mala Sundajska ostrva i Moluci.

Pod španskom su upravom: Sjeverni dio Maroka (Rif), Rio de Aro i Kamerun španski.

Pod portugalskom su upravom:

Kongo portugalski, Angola i Mozambik.

Pod belgijskom su upravom:

Kongo belgijski.

Pod ruskom su upravom:

Turkmenistan, Ozbekistan, Tadžikistan, Kirgizija, Kazakistan i Sibir.

Muslimani u Jugoslaviji, Bugarskoj, Rumuniji, Poljskoj, Grčkoj, Abesiniji, Liberiji, Siamu i Kini žive u slobodnim državama sa ostalim sunarodnicima drugih vjeroispovjesti.